ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ
ΜΥΣΤΗΡΙΑ-ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ Ο ΠΡΟΣΦΑΤΟΣ ΠΑΝΙΚΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Που είναι η Αγία Σοφία?
Είναι η πρώτη ερώτηση που κάνει κάθε ξένος καθώς το ατμόπλοιο στρίβει το ακρωτήριο Σαράι Μπουρνού από το Μαρμαρά ή κατεβαίνει το Βόσπορο από τη Μαύρη Θάλασσα: «Πού είναι η Αγία Σοφία;», «Ποια είναι η Αγία Σοφία;».Η Αγία Σοφία είναι το πρώτο κτίσμα που χτυπάει στα μάτια του επισκέπτη, καθώς εισέρχεται από την Προποντίδα.Ο επιβλητικός ναός της Αγίας Σοφίας υψώνεται
στην κορυφή και στη δυτική πλευρά του πρώτου λόφου, μόλις πέρα από τα όρια του αρχαίου Βυζαντίου.
Τα μάτια κάθε ταξιδιώτη αποζητούν να διακρίνουν το περίγραμμα της. Κάθε διήγηση για δοξασίες και θρύλους που την περιβάλλουν καταναλώνεται με δίψα. Συνεπαρμένος,ο επισκέπτης προσηλώνεται στην παρατήρηση των τοίχων, των κιόνων, των αψίδων, των ψηφιδωτών της. Μετά από χρόνια, στην ησυχία του σπιτιού του, το μεγαλειώδες σχήμα της Αγίας Σοφίας είναι αυτό που,ευκρινέστερα απ’ οτιδήποτε άλλο, προβάλλει στις αναμνήσεις από την Κωνσταντινούπολη.
Σήμερα, με συγκεχυμένες πια και άμορφες γραμμές, τριγυρισμένη καθώς είναι από τέσσερις ογκώδεις μιναρέδες, πνιγμένη μέσα σε γιγάντια αντερείσματα,μέσα σε αλλόκοτες φαρδιές λωρίδες που έχουν βαφτεί εναλλάξ κίτρινες και λευκές, γεμίζει τον ορίζοντα του βλέμματος από κάθε κατεύθυνση.
Όταν στις 29 Μαίου 1453 η Πόλη έπεσε στους Οθωμανούς,ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Πορθητής,εισήλθε καβάλα στο άσπρο του άλογο μέσα στον μεγαλοπρεπή ναό και επί αρκετή ώρα έμεινε ακίνητος να κοιτάζει με έκσταση τον Παντοκράτορα πού είναι ζωγραφισμένος στον
ΜΩΑΜΕΘ Β' ΠΟΡΘΗΤΗΣ |
Τα τελευταία χρόνια,ιδίως από το 2008,ορισμένα γεγονότα,τα περισσότερα άγνωστα στο Ελληνικό κοινό,με επίκεντρο την Αγία Σοφία,έχουν δημιουργήσει στους Τούρκους ένα έντονο κλίμα καχυποψίας και φόβου για τα μελλούμενα και κυρίως έχουν ενισχύσει το μεγάλο αίσθημα ανασφάλειας για την ίδια τη συνοχή,ακόμη και την ύπαρξη της σύγχρονης Τουρκίας.
Σήμερα η Αγία Σοφία έχει περιληφθεί στα δέκα κορυφαία μνημεία του κόσμου από τον τουριστικό οργανισμό Lonely Planet !!!
ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η θέση που χτίσθηκε η Αγία Σοφία είναι ξεχωριστό σημείο το οποίο είχαν επιλέξει για να χτίσουν τους ναούς τους αιώνες πριν από τους Ρωμαίους,οι κάτοικοι του αρχαίου Βυζαντίου (αποικία των Μεγάρων).
Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας θεμελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 330 μ.Χ. όταν ονόμασε τη μετέπειτα Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας.
Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 15 Φεβρουαρίου του 360.
Ο Βυζαντινός Ναός της Ύπατης Σοφίας του Ένσαρκου Λόγου του Θεού, περισσότερο γνωστή ως Αγία Σοφία ή Αγιά-Σοφιά, (τουρκικά Ayasofya, λατινικά Sancta Sophia ή Sancta Sapientia), γνωστός και ως Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας ή απλά η" Μεγάλη Εκκλησία", ήταν από το 360 μέχρι το 1453 ορθόδοξος καθεδρικός ναός της Κωνσταντινούπολης, με εξαίρεση την περίοδο 1204 - 1261 κατά την οποία ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός,λογω της καταλήψεως της πόλης από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας.
Ανήκει στις κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής ναοδομίας, πρωτοποριακού σχεδιασμού, και υπήρξε σύμβολο της πόλης, τόσο κατά τη βυζαντινή όσο και κατά την οθωμανική περίοδο.
Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Αρκαδίου, το 404, η πρώτη Αγιά Σοφιά πυρπολείται και θα κτισθεί εκ νέου από τον Θεοδόσιο Β'. Τα εγκαίνια θα γίνουν στις 10 Οκτωβρίου του 415, όμως ο ναός θα πυρποληθεί και πάλι το 532, κατά τη Στάση του Νίκα. Έτσι, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α' αποφασίζει να κατασκευάσει την εκκλησία από την αρχή, στον ίδιο χώρο, αλλά πολύ πιο επιβλητική, για να δεσπόζει στη Βασιλεύουσα. Τα θεμέλια αυτού του μεγαλοπρεπή ναού θα μπουν στις 23 Φεβρουαρίου του 532, με σχέδια που εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος από τις Τράλλεις (Αϊδίνιο) και Ισίδωρος από την Μίλητο.
Για την ολοκλήρωση του κολοσσιαίου έργου δούλεψαν αδιάκοπα επί έξι χρόνια 10.000 τεχνίτες, ενώ ξοδεύτηκαν 320.000 λίρες (περίπου 120.000.000 ευρώ). Από κάθε σημείο όπου υπήρχε Ελληνισμός, έγινε προσφορά: Τα πράσινα μάρμαρα από τη Μάνη και την Κάρυστο, τα τριανταφυλλιά από τη Φρυγία και τα κόκκινα από την Αίγυπτο. Από τον υπόλοιπο κόσμο προσφέρθηκαν τα πολύτιμα πετράδια, ο χρυσός, το ασήμι και το ελεφαντόδοντο, για τη διακόσμηση του εσωτερικού.
Τα εγκαίνια έγιναν στις 27 Δεκεμβρίου του 537 από τον Ιουστινιανό, ο οποίος βλέποντας την υπεροχή της Αγίας Σοφίας έναντι του ξακουστού ναού του Σολομώντα, αναφωνεί: «Δόξα των Θεώ το καταξιωσάντι με τελέσαι τοιούτον έργον. Νενίκηκά σε Σολομών».
Για χίλια και πλέον χρόνια (537-1453), η Αγία Σοφία θα αποτελέσει το κέντρο της ορθοδοξίας και του ελληνισμού. Εκεί, ο λαός θα γιορτάσει τους θριάμβους, θα θρηνήσει τις συμφορές και θα αποθεώσει τους νέους αυτοκράτορες.
Η τελευταία λειτουργία τελέστηκε στις 29 Μαΐου του 1453. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ΙΑ' Δραγάτσης, αφού προσευχήθηκε μαζί με το λαό και ζήτησε συγνώμη για λάθη που πιθανόν έκανε, έφυγε για τα τείχη, όπου έπεσε μαχόμενος. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Αγία Σοφία έγινε τζαμί και με την επανάσταση του Κεμάλ Ατατούρκ μετατράπηκε σε μουσείο το 1934.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΘΑΥΜΑ
Το δέος για την Αγία Σοφία οφείλεται στην επιβλητική αρχιτεκτονική του κτιρίου και στην καταπληκτική αντοχή ανα τους αιώνες.Πρόσφατα συμπεράσματα,του 2010,μίας διεθνούς ομάδας καθηγητών,στην οποία μετείχαν και Τούρκοι πανεπιστημιακοί καθηγητές προκάλεσαν στην Τουρκία μεγάλη αίσθηση για τον ιστορικό ναό της Αγίας Σοφίας και για τον "μυστήριο"τρόπο κατασκευής του.Το θέμα των εργασιών ήταν η αρχιτεκτονική και στατιστική δομή του κτίσματος,το οποίο άντεξε ανα τους αιώνες στους πολλούς και μεγάλους καταστρεπτικούς σεισμούς,ενώ άλλα μεγάλα σύγχρονα κτίρια της Πόλης υπέστησαν σοβαρότατες ζημίες.
Κατά καιρούς πολλοί Τούρκοι αλλά και Ευρωπαίοι μελετητές προσπάθησαν να εξηγήσουν αυτό το αρχιτεκτονικό θαύμα.Σύμφωνα με τα πορίσματα αυτών των ερευνών,"για το κτίσιμο και τα θεμέλια
της Αγίας Σοφίας εφαρμόσθηκαν τεχνικές πρωτόγνωρες και μυστήριες για την τότε εποχή,αλλά ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα"γεγονός που φανερώνει την "μαγική" αξία του κτίσματος.
Χαρακτηριστικό είναι πως 1600 χρόνια περίπου μετά το κτίσιμο του ναού,ο μεγάλος σεισμός στις 17 Αυγούστου 1999 που έγινε στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης,δεν πείραξε καθόλου τα θεμέλια της Αγίας Σοφίας,ενώ έκανε μεγάλες ζημιές στα έργα ανακαίνισης που είχαν γίνει τα τελευταία 14 χρόνια,με αποτέλεσμα να γκρεμισθούν όλοι οι αναπαλαιωμένοι σοβάδες και να δημιουργηθεί μεγάλο πρόβλημα στις εργασίες του ιστορικού ναού,ενώ οι ιστορικές του βάσεις να μείνουν ανέπαφες.
Αλλά η Αγία Σοφία,όπως φαίνεται και από το ιστορικό που παρέθεσαν οι ίδιοι οι Τούρκοι,έχει αντέξει και σε παλαιότερους καταστροφικούς σεισμούς χωρίς να υποστεί σοβαρές ζημίες (σεισμοι 553,557,869,1344,1894).
ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
Το όνειρο του Ελληνικού γένους ήταν πάντα η Αγία Σοφία και η Κωνσταντινούπολης να γίνουν και πάλι Ελληνικές.Το 1918 το όνειρο αυτό παραλίγο να γίνει πραγματικότητα.Η επάνοδος της Αγίας Σοφίας στην ελληνική ορθοδοξία θα συνέβαλλε σε πολυ μεγάλο βαθμό στην οριστική κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τον περιορισμό του μετέπειτα τουρκικού κράτους.Το πώς τελικά το όνειρο δεν πραγματοποιήθηκε μας το αποκαλύπτουν οι ίδιοι οι σημερινοί Τούρκοι.
Στις 30/6/2013 η τουρκική εφημερίδα Zamman,δημοσίευσε άρθρο στο οποίο ανέφερε ότι μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης στις 13 Νοεμβρίου 1918 από τα στατεύματα των συμμάχων (ΑΝΤΑΝΤ) κατά τον Α'ΠΠ,η βρετανική κυβέρνηση και ιδίως ο βρετανός πρωθυπουργός Lloyd
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΖΑΜΑΝ |
Η Βρετανική κυβέρνηση με την κίνηση αυτή υπολόγιζε ότι θα σημειωνόταν μεγάλη τάση φυγής των μουσουλμάνων της Κων/πολης προς την Μικρά Ασία καθώς θα φαινόταν πως η Κων/πολη οριστικά περνούσε ξανά στα χέρια των χριστιανών και θα επανερχόταν το πρωταρχικό της όνομα από Istanbul σε Κωνσταντινούπολη.
Οσον αφορά το μουσουλμανικό χαλιφάτο που είχε τότε την έδρα του στην Κων/πολη,θα μεταφερόταν στην Προύσα ή στο Ικόνιο και έτσι μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού ιερατείου θα έφευγε από την Κων/πολη.Εξ άλλου ,όπως ανέφεραν τότε οι βρετανικές πηγές,στην Κων/πολη υπήρχαν εκατοντάδες τζαμιά και έτσι η αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας και η εκ νέου μετατροπή της σε χριστιανικό ναό δεν θα επηρέαζε τα θρησκευτικά καθήκοντα των μουσουλμάνων που θα παρέμεναν στην Κων/πολη.
Διαφωνία υπήρξε στο θέμα σε ποιούς θα παραδινόταν η Αγία Σοφία.Φυσικά την πρώτη προτεραιότητα είχαν οι Έλληνες κάτοικοι της Κων/πολης,όπως ανέφεραν οι βρετανικές πηγές,καθώς η Αγία Σοφία αποτέλεσε επί χίλια χρόνια το σύμβολο της Ελληνικής Ορθοδοξίας και τώρα τη διεκδικούσε με σοβαρές αξιώσεις το ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο.Υπήρξαν όμως και διεκδικήσεις από ρωσικής πλευράς ήδη από το 1915 από τον Ρώσο πρίγκηπα Trubetskoy και σχετικές αναφορές από τον γνωστό Ρώσο συγγραφέα, Dostoyevski.
Τίποτα όμως από όλα αυτά δεν έγινε εξ’ αιτίας των δεύτερων σκέψεων του Λονδίνου, δηλαδή της κέντρου της τότε μεγάλης βρετανικής αυτοκρατορίας που την εποχή εκείνη διοικούσε το μεγαλύτερο μέρος του ισλαμικού κόσμου και μάλιστα είχε υπό την κατοχή της τις μεγάλες ιερές πόλεις των μουσουλμάνων, δηλαδή την Μέκκα και την Μεδίνα.
Το θέμα έμεινε χωρίς καμία εξέλιξη για να φτάσουμε στην μικρασιατική καταστροφή και την κατάληψη της Πόλης από τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στις 6 Οκτωβρίου του 1924.Έτσι χάθηκε μια μοναδική ευκαιρία για τον χριστιανισμό αλλά και για τον ελληνισμό που θα επέστρεφε μετά από τεσσεράμισι αιώνες στον ιστορικό αυτό ναό.
Παρ’ όλα αυτά η Αγία Σοφία δεν έμεινε σαν τζαμί καθώς ο Κεμάλ, όπως αναφέρει η τουρκική
εφημερίδα, αποδέχτηκε κάποια νέα βρετανικά σχέδια για την μετατροπή της σε μουσείο.Το σκεπτικό ήταν ο ιστορικός αυτός ναός να γίνει, όπως και έγινε το 1934, παγκόσμιο αξιοθέατο που κάθε χρόνο δίνει στην τουρκική οικονομία εκατομμύρια σε συνάλλαγμα από τους επισκέπτες που έρχονται από παντού για να θαυμάσουν αυτό το αριστούργημα.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι αν συνέβαιναν τα προαναφερθέντα σχέδια των βρετανών κάτι και αν ο σταυρός θα δέσποζε ξανά μεγαλοπρεπής στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, αυτό θα ήταν ένα γεγονός μεγάλης ιστορικής συμβολικής αλλά και ψυχολογικής σημασίας και θα επηρέαζε αποφασιστικά στην οριστική επαναφορά της Κωνστανινούπολης στα ελληνικά χέρια.
Η εμφάνιση ξανά του σταυρού στον τρούλο της Αγίας Σοφίας θα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά χτυπήματα για τους Τούρκους και θα έδινε το έναυσμα για την εκκένωση της Πόλης από το ισλαμικό στοιχείο, όπως υπολόγιζαν τότε και τα συμμαχικά στρατεύματα, σύμφωνα πάντα με την τουρκική εφημερίδα.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓ.ΣΟΦΙΑ ΤΟ 1919
Πρωταγωνιστής αυτού του συγκλονιστικού γεγονότος της εθνικής μας ζωής, το όποιο δυστυχώς αγνοούν πολλοί Έλληνες, ήταν ένα αληθινό παλικάρι, ένα βλαστάρι της λεβεντογέννας Κρήτης, της οποίας τα ανδρεία παιδιά έδωσαν πάντα το μεγάλο παρόν σ' όλους τους αγώνες του Γένους, από τα πανάρχαια χρόνια ως τις μέρες μας. Αναφερόμαστε στον παπα-Λευτέρη Νουφράκη από τις Άλωνες
ΠΑΠΑ ΛΕΥΤΕΡΗΣ |
Μια ομάδα Ελλήνων αξιωματικών με επικεφαλής τον γενναίο κρητικό και μαζί του τον Συνταγματάρχη Φραντζή,τον Ταγματάρχη Λιαρομάτη, το Λοχαγό Σταματίου και τον Υπολοχαγό Νικολάου αγνάντευαν από το πλοίο την πόλη και την Άγια Σοφιά, κρύβοντας βαθιά μέσα στην καρδιά τους το μεγάλο μυστικό τους, τη μεγάλη απόφαση πού είχαν πάρει το περασμένο βράδυ, ύστερα από πρόταση και έντονη επιμονή του λιονταρόψυχου Κρητικού παπα-Λευτέρη Νουφράκη. Να βγουν δηλαδή στην πόλη και να λειτουργήσουν στην Άγια Σοφιά.
Όλοι τους ήταν διστακτικοί, όταν άκουσαν τον παπα-Λευτέρη να τους προτείνει το μεγάλο εγχείρημα. Ήξεραν ότι τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα. Ή Άγια Σοφιά ήταν ακόμη τζαμί και σίγουρα κάποιοι φύλακες θα ήταν εκεί, κάποιοι άλλοι θα πήγαιναν για προσευχή, δεν ήταν δύσκολο από τη μία στιγμή στην άλλη να γεμίσει ή εκκλησία. Ύστερα ήταν και οί ανώτεροι τους πού δεν θα έβλεπαν με καλό μάτι αυτή την ενέργεια, ή οποία σίγουρα θα προκαλούσε θύελλα αντιδράσεων από τους «συμμάχους» για την «προκλητικότητα» της. Ίσως μάλιστα να δημιουργείτο και διπλωματικό επεισόδιο πού θα έφερνε σε δύσκολη θέση την Ελληνική κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Όμως ό παπα-Λευτέρης είχε πάρει την απόφαση του, ήταν αποφασιστικός και κατηγορηματικός. Αν δεν έρθετε εσείς, θα πάω μοναχός μου! Μόνο ένα ψάλτη θέλω. Εσύ, Κωνσταντίνε (Λιαρομάτη), θα μου κάνεις τον ψάλτη; Εντάξει, παππούλη, του απάντησε ό Ταγματάρχης, πού πήρε και αυτός την ίδια απόφαση, κι όλα πια είχαν μπει στο δρόμο τους. Τελικά, μαζί τους πήγαν και οί άλλοι. Το πλοίο πού μετέφερε τη Μεραρχία είχε αγκυροβολήσει στ' ανοιχτά, γι' αυτό επιβιβάστηκαν σε μία βάρκα στην οποία κωπηλατούσε ένας Έλληνας της Πόλης και σε λίγο αποβιβάστηκαν στην προκυμαία.
Ό Κοσμάς, ό ντόπιος βαρκάρης, έδεσε τη βάρκα και τους οδήγησε από το συντομότερο δρόμο στην Άγια-Σοφιά. Ή πόρτα ήταν ανοιχτή λες και τους περίμενε. Ό Τούρκος φύλακας κάτι πήγε να πει στη γλώσσα του, όμως τον καθήλωσε στη θέση του και τον άφησε άφωνο ένα άγριο κι αποφασιστικό βλέμμα του Συνταγματάρχη Φραντζή. Όλοι μπήκαν μέσα με ευλάβεια και προχώρησαν κάνοντας το σταυρό τους.
Ό παπα-Λευτέρης ψιθύρισε με μεγάλη συγκίνηση: «Εισελεύσομαι εις τον οίκον σου, προσκυνήσω προς Ναόν Άγίον σου εν φόβω...». Προχωρεί γρήγορα, δεν χρονοτριβεί Εντοπίζει το χώρο στον όποιο βρισκόταν το Ιερό και ή Αγία Τράπεζα. Βρίσκει ένα τραπεζάκι, το τοποθετεί σ' αυτή τη θέση, ανοίγει την τσάντα του, βγάζει όλα τα απαραίτητα για τη Θεία Λειτουργία, βάζει το πετραχήλι του και αρχίζει.
"Ευλογημένη ή Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων". Αμήν, αποκρίνεται ό Ταγματάρχης Λιαρομάτης και ή Θεία Λειτουργία στην Άγια-Σοφιά έχει αρχίσει. Μακάρι να μας αξιώσει ό Θεός να την ολοκληρώσουμε, σκέφτονται όλοι, και σταυροκοπιούνται με κατάνυξη. Οί αξιωματικοί μοιάζουν να τα 'χουν χαμένα, όλα έγιναν τόσο ξαφνικά και φαίνονται απίστευτα. Ή Θεία Λειτουργία προχωρεί κανονικά. Ή Άγια-Σοφιά ύστερα από 466 ολόκληρα χρόνια ξαναλειτουργείται!
Ό παπα-Λευτέρης συνεχίζει.Όλα γίνονται ιεροπρεπώς, σύμφωνα με το τυπικό της Εκκλησίας. Ακούγονται τα «ειρηνικά», το «Κύριε ελέησον», «ό Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού...», πού γράφτηκε από τον ίδιο τον Ιουστινιανό με την προσταγή και την φροντίδα του οποίου χτίστηκε και ή Άγια-Σοφιά. Ακολουθεί ή Μικρή Είσοδος, το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ...», ό Απόστολος από τον Συν/ρχη Φραντζή και το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα από τον παπα-Λευτέρη. Χρέη νεωκόρου εκτελεί ό Υπολοχαγός Νικολάου. Στο μεταξύ ή Άγια-Σοφιά αρχίζει να γεμίζει με Τούρκους.
Ό παπα-Νουφράκης δεν πτοείται και συνεχίζει. Οί άλλοι κοιτάζουν σαστισμένοι πότε τον ατρόμητο παπά και πότε τους Τούρκους, πού μέχρι εκείνη τη στιγμή παρακολουθούν σιωπηλοί μη μπορώντας ίσως να πιστέψουν στα μάτια τους, γιατί αυτό πού γινόταν εκείνη την ώρα μέσα στην Άγια-Σοφιά ήταν πραγματικά κάτι το απίστευτο. Μετά το Ευαγγέλιο ακολουθεί το Χερουβικό από τον Ταγματάρχη Λιαρομάτη, ενώ ό παπα-Λευτέρης τοποθετεί το αντιμήνσιο πάνω στο τραπεζάκι, για να κάνει την Προσκομιδή. Οί Τούρκοι συνεχώς πληθαίνουν. Οί ώρες είναι δύσκολες, αλλά και ανεπανάληπτες, επικές.
Ό παπα-Νουφράκης συνεχίζει. Βγάζει από την τσάντα ένα μικρό Άγιο Ποτήριο, ένα δισκάριο, ένα μαχαιράκι, ένα μικρό πρόσφορο κι ένα μικρό μπουκαλάκι με νάμα. Με ιερή συγκίνηση και κατάνυξη κάνει την προσκομιδή, ενώ ό Λιαρομάτης συνεχίζει να ψάλει το Χερουβικό. Όταν ολοκλήρωσε την Προσκομιδή, στρέφεται στον Υπολοχαγό Νικολάου, του λέει ν' ανάψει το κερί για να ακολουθήσει ή Μεγάλη Είσοδος. Ό νεαρός Υπολοχαγός προχωρεί μπροστά με το αναμμένο κερί και ακολουθεί ό παπάς βροντοφωνάζοντας: «Πάααντων ημών μνησθείη Κύριος ό Θεός...». Στη συνέχεια ακολουθούν οι «Αιτήσεις»» και το «Πιστεύω», το όποιο είπε ό Φρατζής .
Στο μεταξύ ή Άγια-Σοφιά, έχει γεμίσει με Τούρκους κι ανάμεσα τους υπάρχουν και πολλοί Έλληνες της Πόλης, πού βρέθηκαν εκεί αυτή την ώρα και παρακολουθούν με συγκίνηση τη λειτουργία, χωρίς να τολμούν να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματα τους για τον φόβο των Τούρκων. Μόνο κάποιες στιγμές δεν μπορούν να συγκρατήσουν τα δάκρυα, πού τρέχουν από τους οφθαλμούς τους και για να μην προδοθούν φροντίζουν και τα σκουπίζουν πριν γίνουν «πύρινο» ποτάμι και τότε ποιος θα μπορούσε να τα συγκρατήσει.
Ή Λειτουργία στο μεταξύ φτάνει στο ιερότερο σημείο της, την Αναφορά. Ό παπα-Λευτέρης, με πάλλουσα από τη συγκίνηση φωνή, λέει: «Τα Σα εκ των Σων, Σοι προσφέρομεν κατά πάντα και δια πάντα».Όλοι οί αξιωματικοί γονατίζουν και ή φωνή του Ταγματάρχη Λιαρομάτη ακούγεται να ψέλνει το «Σε υμνούμεν, Σε ευλογούμεν, Σοι ευχαριστούμεν, Κύριε, και δεόμεθά Σου, ό Θεός ημών». Σε λίγη ώρα ή αναίμακτη θυσία του Κυρίου μας έχει τελειώσει στην Άγια-Σοφιά, ύστερα από 466 ολόκληρα χρόνια!! Ακολουθεί το «Άξιον εστίν», το «Πάτερ ημών», το «Μετά φόβου Θεού πίστεως και αγάπης προσέλθετε» και όλοι οί αξιωματικοί πλησιάζουν και κοινωνούν τα Άχραντα Μυστήρια. Ό παπα-Λευτέρης λέει γρήγορα τις ευχές και ενώ ό Λιαρομάτης ψέλνει το «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον...» καταλύει το υπόλοιπων της Θείας Κοινωνίας και απευθυνόμενος στον Υπολοχαγό Νικολάου του λέει: «Μάζεψε τα γρήγορα όλα και βαλτά μέσα στην τσάντα»,Ύστερα κάνει την Απόλυση! Ή Θεία Λειτουργία στην Άγια-Σοφιά, έχει ολοκληρωθεί. Ένα όνειρο δεκάδων γενεών Ελλήνων έχει γίνει πραγματικότητα. Ό παπα-Νουφράκης και οι τέσσερις αξιωματικοί είναι έτοιμοι να αποχωρήσουν και να επιστρέψουν στο πλοίο. Ή Εκκλησία όμως είναι γεμάτη Τούρκους, οί όποιοι έχουν αρχίσει να γίνονται άγριοι, επιθετικοί συνειδητοποιώντας τι ακριβώς είχε συμβεί. Ή ζωή τους κινδυνεύει άμεσα.
Όμως δε διστάζουν, πλησιάζει ό ένας τον άλλο, γίνονται «ένα σώμα», μια γροθιά και προχωρούν προς την έξοδο.Οί Τούρκοι είναι έτοιμοι να τους επιτεθούν, όταν ένας Τούρκος αξιωματούχος παρουσιάζεται με την ακολουθία του και τους λέει: «Ντουρούν χέμεν» (αφήστε τους να περάσουν). Το είπε με μίσος. Θα ήθελε να βάψει τα χέρια του στο αίμα τους, όμως εκείνη τη στιγμή έτσι έπρεπε να γίνει, αυτό επέβαλαν τα συμφέροντα της πατρίδας του, δεν ήταν χρήσιμο γι' αυτούς να σκοτώσουν τώρα πέντε Έλληνες αξιωματικούς μέσα στην άγια Σοφιά. Δεν ξεχνά ότι στ' ανοιχτά της Πόλης βρίσκονται δυο ετοιμοπόλεμες Ελληνικές Μεραρχίες κι ακόμη ότι ή Κωνσταντινούπολη βρίσκεται ουσιαστικά υπό την επικυριαρχία των νικητών του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στους οποίους βέβαια δεν συμπεριλαμβάνονται οι Τούρκοι. Στο άκουσμα αυτών των λόγων οι Τούρκοι υποχωρούν. Ό παπα-Νουφράκης και οί άλλοι αξιωματικοί βγαίνουν από την Άγια-Σοφιά κατευθυνόμενοι προς την προκυμαία, όπου τους περιμένει ή βάρκα.
Ένας μεγαλόσωμος Τούρκος τους ακολουθεί, σηκώνει ένα ξύλο και ορμά για να χτυπήσει τον παπα-Νουφράκη. Διαισθάνεται, ξέρει ότι αυτός ό παπάς είναι ό εμπνευστής, ό δημιουργός αυτού του γεγονότος. Ό ηρωικός παπάς σκύβει για να προφυλαχθεί, αλλά ό Τούρκος καταφέρνει και τον χτυπά στον ώμο. Λυγίζει το σώμα του από τον αβάσταχτο πόνο, όμως μαζεύει τις δυνάμεις του, ανασηκώνεται και συνεχίζει να προχωρεί.Στο μεταξύ ό Ταγματάρχης Λιαρομάτης και ό Λοχαγός Σταματίου αφοπλίζουν τον Τούρκο, πού είναι έτοιμος για να δώσει το πιο δυνατό κι ίσως το τελειωτικό χτύπημα στον παπά. Ήδη, πλησιάζουν στη βάρκα. Μπαίνουν όλοι μέσα.
Ό βαρκάρης Κοσμάς μαζεύει τα σχοινιά και αρχίζει γρήγορα να κωπηλατεί. Σε λίγο βρίσκονται πάνω στο Ελληνικό πολεμικό πλοίο ασφαλείς και θριαμβευτές! Βέβαια ακολούθησε διπλωματικό επεισόδιο και οί «σύμμαχοι» διαμαρτυρήθηκαν έντονα στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, ό οποίος αναγκάστηκε να επιπλήξει τον παπα-Λευτέρη Νουφράκη. Όμως κρυφά επικοινώνησε μαζί του και «τον επαίνεσε και συνεχάρη τον πατριώτη ιερέα, πού έστω και για λίγη ώρα ζωντάνεψε μέσα στην Άγια-Σοφιά τα πιο ιερά όνειρα του Έθνους μας». Αυτό ήταν σε γενικές γραμμές το ιστορικό της Θείας Λειτουργίας πού έγινε ύστερα από 446 χρόνια στην Άγια-Σοφιά από τον ηρωικό παπα-Λευτέρη Νουφράκη. Σίγουρα οι περισσότεροι Νεοέλληνες το αγνοούμε.
Το όνομα του λιονταρόψυχου Κρητικού δε λέει τίποτε στο νου και στην καρδιά μας. Κι όμως αυτός ό απλός παπάς, από τίς Άλωνες Ρεθύμνου, σήκωσε πάνω στους ώμους του και ζωντάνεψε, έστω και για λίγο, ένα από τα πιο επικά, πιο ιερά, πιο άγια όνειρα.
ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ
Aπό την πρώτη στιγμή που η Κωνσταντινούπολη έπεσε στους Οθωμανούς ο μεγάλος αυτός ναός της Ορθοδοξίας έγινε το επίκεντρο διαφόρων μύθων και θρύλων που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους κατακτητές, προκαλώντας ένα έντονο δέος για το μεγαλούργημα αυτό της Ορθοδοξίας που τώρα το είχαν περικυκλώσει οι τέσσερις οθωμανικοί μιναρέδες.
Τα τελευταία χρόνια όμως ορισμένα γεγονότα,με επίκεντρο την Αγία Σοφία και με αποκορύφωμα την απροσδόκητη εμφάνιση τον Ιούλιο 2009 του εξαπτέρυγου Άγγελου στον Τρούλο ο οποίος είχε καλυφθεί με ασβέστη πριν 160 χρόνια, έχουν δημιουργήσει στους Τούρκους ένα έντονο κλίμα καχυποψίας και φόβου για τα μελλούμενα.Το γεγονός αυτό το απεκάλυψε πρώτη η εφημερίδα Hurriyet,ενώ η εφημερίδα Milliyet αναφερόμενη στο γεγονός έκανε και νύξεις "για σημαδιακή εμφάνιση μέσα στον ιστορικό ναό της Αγίας Σοφίας που ίσως έχει και άλλες προεκτάσεις...."
Ο ΕΞΑΠΤΕΡΥΓΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ |
Παράλληλα με όλα αυτά επανήλθαν στην επιφάνεια όλοι εκείνοι οι θρύλοι που κατά καιρούς είχαν συγκλονίσει και είχαν προκαλέσει στους μουσουλμάνους μια χαρακτηριστική φοβία για την εκ νέου ανάδυση της ορθόδοξης χριστιανικής ταυτότητας του ναού και τις κοσμογονικές συνέπειες αυτού του συγκλονιστικού γεγονότος, παρά το ότι λειτουργούσε μέχρι το 1934 σαν μουσουλμανικό τέμενος.
Μάλιστα ο πρόεδρος του "Saadet" ενός μικρού κόμματος που ομως ήταν η μήτρα του κόμματος του Ερντογάν,ο Numan Kurtulmus,σε ομιλία του που έκανε στην Κων/πολη σε κλειστό
στάδιο,αναφερόμενος στην αποκάλυψη του"Αγγέλου της Αγίας Σοφίας",δήλωσε πως η αποκάλυψη αυτή ήταν προμήνυμα,σε συνδιασμό με τις εξελίξεις της περιόδου εκείνης,του τελικού διαμελισμού και της οριστικής κατάρρευσης της σύγχρονης Τουρκίας ! Στη συνέχεια αφού επεσήμανε τους μεγάλους κινδύνους που διατρέχει η Τουρκία,κάλεσε τους οπαδούς του να πιέσουν την κυβέρνηση ώστε η Αγία Σοφία να μετατραπεί και πάλι σε τζαμί,μήπως και ακυρωθεί η προφητεία του εξαπτέρυγου αγγέλου,της οριστικής διάλυσης της Τουρκίας.Σήμερα ο Numan Kurtulmus έχει προσχωρήσει στο κόμμα του Ερντογάν,είναι υπαρχηγός του και θεωρείται ότι είναι ο διάδοχος του,αν ο Ερντογάν γίνει πρόεδρος της χώρας.
Στις 20 Ιανουάριου 2012, η μεγάλης κυκλοφορίας τουρκική εφημερίδα Sabah, παρουσίασε ένα πραγματικά καταπληκτικό αφιέρωμα για τα «Μυστήρια της Αγίας Σοφίας», (Ayasofya’ nιn gizlemleri), όπου αποτυπώνεται, με γλαφυρό τρόπο, αυτό το κλίμα φοβίας που έχει καταβάλει τελευταία τους Τούρκους, για τα όσα υπάρχουν κρυμμένα μέσα στον Ιερό Ναό και τα όσα προμηνύονται να συμβούν τα επόμενα χρόνια. Το πρώτο σημαντικό στοιχείο από αυτό το αφιέρωμα, είναι μια αδιόρατη φοβία που διακρίνεται από τους Τούρκους στους κρυμμένους σταυρούς, συμβολικούς και μη, που υπάρχουν στο εσωτερικό του ναού, αλλά και στην κάτοψη όπως αυτή μπορεί κάποιος να την διακρίνει από ψηλά. Έτσι μεγάλο δέος παρατηρείται για τον λεγόμενο, (όπως τον αναφέρουν χαρακτηριστικά οι Τούρκοι ), «Σταυρό του αποστόλου Αγίου Ανδρέα», ο οποίος όπως είναι γνωστό είναι ο ιδρυτής της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης.
Σύμφωνα λοιπόν με την Sabah, στην οροφή του ναού υπάρχει ο Σταυρός του Αγίου Ανδρέα σε
διαγώνιο μορφή, ένα σημαντικό σύμβολο που όχι μόνο δεν χάθηκε στους αιώνες της οθωμανικής κατοχής αλλά δεσπόζει με όλη την συμβολική σημασία του. Παράλληλα και ο «Σταυρός του Ιουστινιανού» τρομάζει τους Τούρκους καθώς οι θρύλοι αναφέρουν για ένα πανάρχαιο κειμήλιο που βρίσκεται μυστικό στην Αγία Σοφία και μάλιστα προέρχεται από την Αίγυπτο και έχει τρομακτική δύναμη η οποία θα δραστηροποιηθεί τις παραμονές της διάλυσης της Τουρκίας..
Γενικότερα η κατασκευή του μεγάλου αυτού ορθοδόξου αρχιτεκτονικού αριστουργήματος, σύμφωνα με τις ίδιες τις τουρκικές πηγές, βασίστηκε στο χριστιανικό σύμβολο του Σταυρού και το γεγονός αυτό εμπνέει το δέος αλλά και μια αδιόρατη φοβία για την μελλοντική επάνοδο της Αγίας Σοφίας στον φυσικό της κάτοχο, δηλαδή στην Ελληνορθόδοξη λατρεία.
Αλλά εκτός από τους σταυρούς, οι Τούρκοι αναφέρουν και άλλα μυστήρια και τρομακτικά για τους ίδιους που υπάρχουν στο εσωτερικό του ναού. Έτσι, όπως αναφέρει ο θρύλος, είναι γνωστό ότι μετά την μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος κτίστηκε το γνωστό Μιχράμπ, (το μουσουλμανικό σημείο της προσευχής), που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ναού προς την κατεύθυνση της Μέκκας. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι σύμφωνα με τους τουρκικούς θρύλους μπροστά από το Μιχράμπ βρίσκεται θαμμένο ένα φέρετρο κατασκευασμένο από επίχρυσο μπρούντζο. Στο φέρετρο αυτό κείτεται η σωρός της βασίλισσας Σοφίας, (προφανώς γίνεται ταύτιση με την Αγία Σοφία ή κάτι...άλλο ?)
Αυτή η βασίλισσα Σοφία και το φέρετρό της συνδέεται, σύμφωνα με τους τουρκικούς θρύλους, με μια «εντολή» που έχει περάσει δια μέσω των αιώνων μέχρι σήμερα. Η εντολή αυτή αναφέρει ότι δεν πρέπει κανένας να πειράξει αυτό το φέρετρο ούτε καν να το ακουμπήσει. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, τότε, σύμφωνα με τον θρύλο αυτό, θα προκληθεί η «έγερση» της βασίλισσας Σοφίας και τότε ένας τρομακτικός θόρυβος θα τραντάξει όλο το οικοδόμημα του ναού προκαλώντας σεισμικά εσχατολογικά γεγονότα που τρομάζουν τους Τούρκους.
Αλλά ο θρύλος της βασίλισσας Σοφίας έχει και συνέχεια. Σύμφωνα λοιπόν με τις τουρκικές αναφορές, το φέρετρο αυτό προστατεύουν τέσσερις αρχάγγελοι που βρίσκονται πάνω στον θόλο του ναού. Οι αρχάγγελοι αυτοί, όπως αναφέρουν και πιστεύουν οι Τούρκοι, είναι οι Τζεμπραήλ(Γαβριήλ), Μιχαήλ, Ισραφήλ και Αζραήλ.Σύμφωνα πάντα με τους Τούρκους, ο Τζεμπραήλ προστατεύει τους βυζαντινούς αυτοκράτορες που αναμένεται η εμφάνιση τους, ο Μιχαήλ τον ναό από τις εχθρικές επιθέσεις, ενώ οι Αζραήλ και Ισραφήλ ήταν οι αγγελιοφόροι των γεγονότων από τις πολεμικές επιχειρήσεις στους βυζαντινούς αυτοκράτορες.Και οι τέσσερεις αυτοί αρχάγγελοι έχουν ταχτεί,μετά την πτώση της Πόλης,να προφυλάσσουν το φέρετρο της βασίλισσας Σοφίας από τον κίνδυνο κάποιος βέβηλος να το ανοίξει και να επέλθει η Δευτέρα Παρουσία.
Ένας άλλος σημαντικός μύθος που αναφέρουν οι μουσουλμάνοι είναι ο θρύλος του «Κρυμμένου Πατριάρχη» που μοιάζει με τον Ελληνικό θρύλο για τον κρυμμένο παπά. Όπως αναφέρει η τουρκική παράδοση, στο νότιο μέρος του ναού υπάρχει ένας στενός διάδρομος που οδηγεί σε μια παμπάλαια αραχνιασμένη και πολύ μυστήρια πύλη για την οποία ο θρύλος την αναφέρει σαν την «Κλειστή Πύλη». Σύμφωνα με τις τουρκικές αναφορές, όταν ο Μωάμεθ ο Β' Πορθητής μπήκε στην Κωνσταντινούπολη ο τελευταίος ελληνορθόδοξος Πατριάρχης μαζί με τους συνοδούς του τελούσε στο σημείο αυτό Θεία Λειτουργία. Μόλις οι οθωμανικές ορδές εισέβαλαν στον ναό, ο Πατριάρχης και όλη η συνοδεία του εισήλθε μέσα στην πύλη αυτή η οποία έκλεισε και από τότε χάθηκαν,ενώ η πύλη έμεινε ερμητικά κλειστή και κανένας δεν τόλμησε ποτέ να την ανοίξει. Κάθε χρόνο στην Ανάσταση των ορθόδοξων χριστιανών,μπροστά από την πύλη αυτή, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Σαμπάχ, εμφανίζονται…. κόκκινα αυγά!!!
Ο θρύλος συμπληρώνεται από την προφητεία που φοβίζει τους Τούρκους, ότι όταν η πύλη αυτή ανοίξει, στον ναό θα ακουστούν ξανά οι χριστιανικές ελληνορθόδοξες ψαλμωδίες γι’ αυτό και τρομάζουν και μόνο στην ιδέα του ανοίγματος αυτής της μυστήριας πύλης.
Οι Τούρκοι λένε πως η Αγία Σοφία έχει 316 πόρτες αλλά… κανείς δεν μπόρεσε να τις μετρήσει ακριβώς. Με το θέμα αυτό υπάρχουν πολλοί θρύλοι και ενδιαφέρουσες ιστορίες. Όπως αναφέρεται, η μεγάλη κεντρική πύλη είναι ένα μεγάλο «φυλακτό» που προστάτευσε ανά τους αιώνες και ακόμα προστατεύει το όλο κτίσμα από σεισμούς και άλλες συμφορές. Εδώ υπάρχει σύμφωνα με τους θρύλους ένα άλλο παράδοξο. Όταν κάποιος αποπειραθεί να μετρήσει μία μία αυτές τις πόρτες, μόλις φτάνει στο τέλος τότε θα φανερωθεί ακόμα μία καινούργια πόρτα που δεν την έχει μετρήσει. Αυτό θέλει να καταδείξει ότι το κτίσμα είναι μαγικό και πως ένας θνητός που έχει αρχίσει να μετρά τις πόρτες του θαυματουργικού αυτού ναού, μόλις φτάνει στο τέλος, τότε καταλαβαίνει πως δεν έχει τελειώσει το μέτρημα και αυτό δείχνει και την ανθρώπινη αδυναμία του μπροστά σε αυτό το αρχιτεκτονικό θαύμα.
Σύμφωνα με την παράδοση πριν ο Μωάμεθ ο Β΄ καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας Κων/νος διέταξε να μεταφέρουν την Αγία Τράπεζα και όλα τα κειμήλια της Αγίας Σοφίας μακριά από την πόλη για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Τρία καράβια Ενετικά λοιπόν ξεκίνησαν από την πόλη γεμάτα με όλα αυτά τα κειμήλια, όπως λέει και ο θρύλος, αλλά το τρίτο από αυτά που μετέφερε την Αγία Τράπεζα βυθίστηκε στα νερά του Βοσπόρου στην περιοχή του Μαρμαρά.Σύμφωνα με ντόπιους Τούρκους της Κωνσταντινούπολης, το σημείο αυτό είναι υπαρκτό και τα τελευταία χρόνια μετακινείται πλησιάζοντας την πόλη. Σύμφωνα με προφητεία η Αγία Τράπεζα θα μεταφερθεί και πάλι μέσα στον ναό για να τελειώσει η θεία λειτουργία που διεκόπη όταν εισέβαλαν στην πόλη οι Τούρκοι.Από τότε μέχρι σήμερα στο σημείο εκείνο που είναι βυθισμένη η Αγία Τράπεζα τα νερά της θάλασσας είναι πάντοτε ήρεμα και γαλήνια, ασχέτως με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην γύρω περιοχή. Το φαινόμενο μαρτυρούν και σύγχρονοι Τούρκοι επιστήμονες, που έχουν κάνει κατά καιρούς απόπειρες να ανακαλύψουν που οφείλεται αυτό το περίεργο φαινόμενο, αλλά λόγω της λασπώδους σύστασης του βυθού, επέστησαν άκαρπες.
Η τουρκική εφημερίδα αναφέρει και το μυστήριο του υπογείου τούνελ που υπάρχει σε κεντρικό σημείο στο εσωτερικό του ναού. Όπως αναφέρεται, από το σημείο αυτό υπάρχει μια δίοδος που οδηγεί σε ένα μεγάλο τούνελ. Το τούνελ αυτό, όπως υποστηρίζει η τουρκική εφημερίδα, οδηγεί μέχρι τα Πριγκηπόννησα και μάλιστα μέχρι την νήσο Πρώτη. Το μυστήριο για τους Τούρκους είναι το πώς κατασκευάστηκε αυτό το τούνελ και τι ρόλο έπαιξε στην μακρά ιστορία του ναού.
Τους τελευταίους μήνες έχει αρχίσει να ξετυλίγεται ένα νέο μυστήριο με τις υπόγειες διόδους της Αγίας Σοφίας,για τις οποίες μερικοί Τούρκοι αρχαιολόγοι και ερευνητές υποστηρίζουν ότι έχουν κατασκευάστει από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες για περιπτώσεις εκτάκτων καταστροφών,σαν διάδρομος διάσωσης των ιερών κειμηλίων,αλλά και των πιστών που θα βρίσκονταν στον ναό.
Μυστήριο για τους Τούρκους είναι και το μεγάλο αποτύπωμα από πέλμα κάποιου μεγάλου ζώου, που υπάρχει στην νοτιοδυτική πλευρά του θόλου ενώ και εδώ έχουν διαδοθεί κάποιες εσχατολογικές ιστορίες. Σύμφωνα με τους Τούρκους το αποτύπωμα αυτό είναι από το άλογο του Μωάμεθ του Πορθητή, αλλά το ερώτημα είναι πώς το άλογο πάτησε στο σημείο αυτό που βρίσκεται ψηλά προς τον θόλο ?
Μεγάλο δέος δημιουργούν στους Τούρκους, όπως αναφέρει η Sabah και τα διάφορα μωσαϊκά που έχουν αναδυθεί με όλη την μεγαλοπρέπειά τους τις τελευταίες δεκαετίες μέσα στο ιερό ναό της Αγίας
Σοφίας της Κωνσταντινούπολης, παρά του ότι η μουσουλμανική θρησκεία θεωρεί σαν αμάρτημα την απεικόνιση πρόσωπων που σχετίζονται με θρησκευτικά γεγονότα.
Ιδιαίτερο δέος τους προκαλεί το γνωστό μωσαϊκό που απεικονίζει τον Ιησού έχοντας την Παναγία και τον Ιωάννη τον Βαπτιστή στα δεξιά και αριστερά Του. Οι Τούρκοι το έχουν ονομάσει χαρακτηριστικά το «Μωσαϊκό της Αποκάλυψης» και ο συμβολισμός αυτός ανάγει στην εσχατολογική σημασία του που είναι έντονη στους μουσουλμάνους Τούρκους.
Επίσης ξεχωριστή αναφορά γίνεται και για τα μωσαϊκά που αναπαριστάνουν γνωστούς βυζαντινούς αυτοκράτορες, όπως τον Ιωάννη τον Κομνηνό με τον Ιησού Χριστό και τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Μονομάχο με την αυτοκράτειρα Ζωή. Όλες αυτές οι απεικονίσεις προκαλούν έντονο δέος, καθώς όλη αυτή η ελληνορθόδοξη χριστιανική μεγαλοπρέπεια και η εσωτερική δύναμη που αναδύουν αυτά τα ψηφιδωτά, έχουν γεννήσει διάφορους θρύλους για τους εσχατολογικούς τους συμβολισμούς.Οι συμβολισμοί αυτοί σχετίζονται με τις τουρκικές φοβίες για την επάνοδο στην
επιφάνεια και στην εξουσία της αγίας Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την ευλογία του ίδιου του Ιησού Χριστού.
Μέσα στον ναό κάπου αλλού κρύβεται και μια σαρκοφάγος που λέγεται πως εκεί μέσα είχε τοποθετηθεί το πορτραίτο του Μωάμεθ του Πορθητή που το έχει φιλοτεχνήσει ο Ιταλός ζωγράφος Μπελίνι το 1480 όταν το πρόσφερε σαν δώρο στον Πορθητή. Να σημειωθεί ότι εξ’ αιτίας αυτού του πορτραίτου ο Μωάμεθ ο Πορθητής κατηγορήθηκε για ιεροσυλία καθώς το Ισλάμ απαγορεύει ρητά τις απεικονίσεις προσώπων.
Μετά το τέλος του Α'ΠΠ το 1918 και την είσοδο των συμμαχικών στρατευμάτων στην Κων/πολη,οι φοβίες των Τούρκων είχαν αυξηθεί και όλοι περίμεναν ότι θα την πάρουν πίσω οι Έλληνες.Γι'αυτό τον λόγο πολλοί Τούρκοι,ιδιαίτερα οι επιφανείς,ζητούσαν μετά τον θανατό τους να ταφούν όχι στα νεκροταφεία της Πόλης,αλλα σε αυτά της έναντι ασιατικής ακτής.Δεν γνωρίζω αν αυτό συνεχίζεται και σήμερα.
ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΧΑΡΙΣΜΑ
Είναι γνωστό το δέος που προκαλεί στους Τούρκους η Αγία Σοφία. Τα τελευταία χρόνια το δέος αυτό έχει πάρει εξαιρετικές διαστάσεις, καθώς όλο και περισσότερα άγνωστα μέχρι σήμερα στοιχεία από το μεγάλο αυτό μνημείο, με την πρωτοβουλία των ίδιων των Τούρκων μουσουλμάνων, βγαίνουν στην επιφάνεια αποκαλύπτοντας για πολλούς άγνωστες και χαρισματικές ιδιότητες του ναού.
Έτσι, στις 3 Οκτωβρίου του 2012, σε μια από τις μεγαλύτερες τουρκικές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, στην Internethaber, δημοσιεύτηκε ένα καταπληκτικό άρθρο με τον χαρακτηριστικό τίτλο, «Ayasofya efsaneleri», δηλαδή «Οι Θρύλοι της Αγίας Σοφίας». Το άρθρο αυτό παρουσιάζει μια διαφορετική εικόνα της Αγίας Σοφίας, με άγνωστες ιδιότητες όπως η θαυματουργική και ιαματική της χάρη που εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα. Το άρθρο επικαλείται τα γραπτά του γνωστού Οθωμανού περιηγητή, ποιητή και συγγραφέα, του Ελβιά Τσελεμπή, ο οποίος ασχολήθηκε και έγραψε για τα «φυλακτά», «tilsimlar», της Αγίας Σοφίας. Τα «φυλακτά» αυτά με τον ιαματικό τους χαρακτήρα, θεράπευαν τους περασμένους αιώνες ανεξαρτήτου θρησκείας δεκάδες ασθενείς όταν αυτοί είχαν την δυνατότητα να τα πλησιάσουν, να τα ακουμπήσουν και να προσευχηθούν στην ιαματική τους δύναμη.
Όταν η Αγία Σοφία έγινε μετά την πτώση της Πόλης to 1453 τζαμί, ο πρώτος μουσουλμάνος
ιεροδιδάσκαλος που άρχισε να κηρύττει στους οπαδούς του μέσα στο τζαμί ήταν ο Aksemseddin. Ο μουσουλμάνος αυτός θεολόγος λέγεται πως έκανε το κήρυγμά του όρθιος πλάι σε ένα παράθυρο του ναού, που είχε την συμβολική ονομασία, «Το Κρύο Παράθυρο». Από το παράθυρο αυτό, σύμφωνα με τον θρύλο, φυσούσε ένας ιδιαίτερα δροσερός, αναζωογονητικός αέρας. Ο Aksemseddin πίστευε και αυτό το τόνιζε και στους μαθητές του, πως όποιος καθόταν μπροστά από το «Κρύο Παράθυρο» και δροσίζονταν από αυτόν τον αέρα, το μυαλό του ως εκ θαύματος αμέσως «καθάριζε» από κάθε βλαβερή σκέψη και τότε μπορούσε να κατανοήσει θεολογικές έννοιες που πριν του φαίνονταν ακατανόητες.
Στους διαδρόμους της νότιας πλευράς της Αγίας Σοφίας, υπάρχει μια μεγάλη πέτρα με μια κοιλότητα στο κέντρο της. Η πετρά αυτή λέγεται πως ήταν η κούνια του Ιησού Χριστού, δηλαδή η κούνια στην οποία η Παναγία ξάπλωνε και νανούριζε τον Ιησού Χριστό. Η πέτρα αυτή πιστεύεται πως έχει θαυματουργικές ιδιότητες. Οποία καινούργια μάνα, της οποίας το μωρό ήταν πολύ ανήσυχο και έκλεγε συνέχεια το πήγαινε και το ξάπλωνε μέσα στην κοιλότητα της πέτρας, τότε αυτό αμέσως ηρεμούσε και ησύχαζε. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, η ευεργετική επίδραση του ίδιου του Ιησού Χριστού, που είναι γνωστό πόσο αγαπούσε τα παιδιά, με θαυματουργικό τρόπο ηρεμούσε και ανάπαυε αμέσως όλα τα ανήσυχα και κλαψιάρικα μωρά.
Σύμφωνα με τους πιστούς, ένας άγιος, ο Hizir, (για τους Άραβες σύντροφος του Μωυσή, αλλά στην Τουρκία είναι πιο γνωστός σαν Hidrellez, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον Αγιο Γεώργιο των ορθοδόξων),που πιστεύεται ότι θεράπευε ακόμα και θανατηφόρες ασθένειες, πήγε κάποτε κάτω από τον κεντρικό πολυέλαιο της Αγίας Σοφίας και προσευχήθηκε. Ο θρύλος λέει ότι αν κάποιος πάει στο ίδιο σημείο και προσευχηθεί συνεχώς επί 40 πρωινά, τότε θα μπορέσει να δει τον ίδιο τον Hizir και να τον παρακαλέσει να τον θεραπεύει από την ασθένεια που τον βασανίζει. Αυτός τότε θα τον ευσπλαχνιστεί και θα τον θεραπεύσει.
Εκτός όμως από τον Hizir, οι μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι και οι τέσσερεις άγγελοι, που όπως αναφέρεται στηρίζουν οι ίδιοι τον μεγάλο τρούλο, έχουν θεραπευτικές ικανότητες και είναι «φυλακτά» για τις ασθένειες των πιστών. Ιδιαίτερα για τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ πιστεύεται ότι θεραπεύουν πολλές αρρώστιες όπως ο αρχάγγελος Γαβριήλ, ο οποίος θεράπευε πολλούς αρρώστους από την πανούκλα που είχε σπείρει τον θάνατο τους περασμένους αιώνες στην Κωνσταντινούπολη.
Ο κεντρικός θόλος της Αγίας Σοφίας πιστεύεται πως έχει μεγάλες ιαματικές ιδιότητες. Ο ίδιος ο Ελβιγιά Τσελεμπή, όπως αφηγείται στα έργα του, όταν είχε προσβληθεί από μια πολύ δύσκολη ασθένεια με έντονο πυρετό, πήγε κάτω από τον κεντρικό θόλο και έχοντας μαζί του επτά μαύρες ρώγες από σταφύλι προσευχήθηκε ζητώντας την ίαση. Πράγματι, μετά την προσευχή έφαγε τα σταφύλια και αμέσως, όπως αναφέρει ο ίδιος, έγινε καλά από την αρρώστια του.
Στο πίσω μέρος της Αγίας Σοφίας, στην δυτική πύλη, υπάρχει όπως αναφέρεται μια δοκός που ονομάζεται «Η Ιδρωμένη Δοκός». Αυτή η «υγρή στήλη» όπως χαρακτηρίστηκε, έχει θεραπευτικές ιδιότητες και ανά τους αιώνες χιλιάδες ασθενείς πήγαιναν εκεί και ακουμπούσαν, προσευχόμενοι, τα χέρια τους στην σιδερένια στήλη για να θεραπευτούν. Τα αμέτρητα χέρια που ακουμπούσαν στο σημείο αυτό μετά από αιώνες δημιούργησαν μια μεγάλη κοιλότητα στην σιδερένια επιφάνεια της δοκού. Σήμερα αυτή η κοιλότητα, όπως αναφέρεται, απεικονίζει το μέγεθος της θεραπείας που χάρισε η «Ιδρωμένη Δοκός» στους αμέτρητους ασθενείς που απελπισμένοι είχαν βρει καταφύγιο στην χάρη της και θεραπευτήκαν από την ευεργετική της δύναμη.
Στους περασμένους αιώνες όταν κάποιος έμπορος ή κάποιος καπετάνιος επρόκειτο να φύγει σε ταξίδι για δουλειές, πριν ξεκινήσει και για να πάει καλά το ταξίδι του, πήγαινε στην πύλη αυτή όπου βρίσκεται η «υγρά στήλη» και προσεύχονταν στον Νώε. Αυτό είχε έναν ενδιαφέροντα συμβολισμό γιατί όπως γνωρίζουμε από την Βίβλο ο Νώε μετά από θεία παρέμβαση είχε σωθεί ο ίδιος και παράλληλα είχε σώσει το ζωικό βασίλειο από τον κατακλυσμό που είχε πλήξει τον κόσμο για τις αμαρτίες του. Πίστευαν πως έτσι το ταξίδι τους θα γίνει χωρίς κανένα πρόβλημα και πως οι δουλειές τους θα πάνε πολύ καλά.
Για τους αρρώστους που έπασχαν από δύσπνοια και άλλες ασθένειες των πνευμόνων, λέγεται πως αν πήγαιναν νωρίς το πρωί στην πηγή της Αγίας Σοφίας, που βρίσκεται έξω από την κεντρική πύλη και έπιναν νηστικοί τρεις κούπες από το νερό της, τότε θα θεραπεύονταν αμέσως.
ΥΠΟΓΕΙΕΣ ΣΤΟΕΣ
Ο μεγάλος θόρυβος που έχει ξεσπάσει στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια,σχετικά με τα μυστήρια της,ανάγκασε το το τουρκικό κράτος να δώσει άδεια για ειδικές έρευνες στα υπόγεια και στα θεμέλια της Αγίας Σοφίας,σε βάθος πάνω από 12μ.Το 2009 ομάδες ειδικών δυτών με εξελιγμένο εξοπλισμό,εισήλθαν στις στενές εισόδους των υπόγειων τούνελ που ως επί το πλείστον είναι πλυμμυρισμeνα από νερό και τα οποία εντοπίστηκαν στο εσωτερικό δάπεδο του ναού και στο προαύλιο του.
Είναι η πρώτη φορά που κατεβαίνει άνθρωπος στις συγκεκριμένες στοές. Την κάθοδο επιχείρησαν,
ΔΥΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓ.ΣΟΦΙΑ |
ΥΠΟΓΕΙΕΣ ΣΤΟΕΣ ΑΓ.ΣΟΦΙΑ |
Κάτω από την Αγία Σοφία υπάρχουν δύο στοές με νερό που συνδέονται με το Βυζαντινό Υδραγωγείο, το οποίο βρίσκεται κοντά στον ναό. Το 1945 είχε γίνει μια προσπάθεια να αντληθεί το νερό, αλλά αυτό δεν στέρευε ποτέ, γεγονός που υποχρέωσε τη διακοπή των εργασιών. Οι δύτες πιστεύουν, από αυτά που αντίκρυσαν, ότι επαλήθευσαν κάποιες εικασίες: ότι η Αγία Σοφία συνδεόταν υπόγεια με το παλάτι του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου και βέβαια με το Βυζαντινό Υδραγωγείο. Θρύλοι αναφέρουν ότι οι Οθωμανοί επεξέτειναν τις στοές ώστε να μπορούν μέσω αυτών να πηγαίνουν οι Σουλτάνοι στην Αγία Σοφία, που είχαν μετατρέψει σε τζαμί, για να προσευχηθούν.
«Τα υπόγεια μέρη της Αγίας Σοφίας είναι ακόμη πιο συναρπαστικά από το επίγειο κομμάτι της», είπε στην εφημερίδα «Huriet» ο Τούρκος σκηνοθέτης Γκιοκσέ Γκιουένσεϊ,υπεύθυνος για το βίντεο που
τράβηξαν οι δύτες. Ένα ταξίδι στις υπόγειες στοές και στέρνες της Αγίας Σοφίας που είναι δαιδαλώδεις και ανεξερεύνητες.Οι στοές κρύβουν ακόμη μεγάλες εκπλήξεις, όπως έδειξε η τυχαία ανεύρεση, κατά τη διάρκεια του εγχειρήματος, θαλάμου με δύο τάφους μεγάλης σημασίας για τους ορθόδοξους χριστιανούς.Ο ένας εικάζεται ότι είναι του 15ου αιώνα και ανήκει στον Πατριάρχη Αθανάσιο, ο άλλος είναι ακόμη παλιότερος, κατά δύο αιώνες, και θεωρείται ότι ανήκει στον αγιοποιηθέντα παίδα Αντινέγενο.
Τι να είναι όμως αυτό που ψάχνουν στα υπόγεια του ναού ? Άραγε είναι τυχαία η χρονική περίοδος που άρχισαν να πέφτουν οι σοβάδες που κάλυπταν τις αγιογραφίες? Μήπως όλο αυτό το εγχείρημα έχει κάποιο άλλο σκοπό και οι υπεύθυνοι το παρουσιάζουν διαφορετικά ? Πριν μερικά χρόνια κάποιος Τούρκος στρατηγός εκμυστηρεύτηκε στον Έλληνα ομόλογο του ότι:< Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς βρίσκεται κρυμμένος στα υπόγεια της Πόλης> !!! Αυτό ψάχνουν !!!
ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΓΕΛΟΙΟΤΗΤΕΣ
Όλα τα προαναφερθέντα έχουν δημιουργήσει μεγάλη ανησυχία στους Τούρκους,οι οποίοι προσπαθούν με τελείως ανιστόρητες θεωρίες να διαστρεβλώσουν την ιστορία.Έτσι αφού βάπτισαν τουρκικό τον αρχαίο πολιτισμό της Ιωνίας και τους κατοίκους της αρχαίους Τούρκους καθώς και τους Έλληνες φιλοσόφους Τούρκους, τώρα προσπαθούν να παρουσιάσουν την Αγία Σοφία ότι είναι δικό τους έργο.
Όπως αποκαλύπτει στην μηνιαία τούρκικη επιθεώρηση Ιστορίας και Πολιτισμού, «Yedikta Dergisi», τεύχος Απριλίου 2013, ο καθηγητής του Πανεπιστήμιου Καλών Τεχνών της Κωνσταντινούπολης, Suphi Saatci, το σημερινό κτίσμα της Αγιας Σοφιας δεν είναι βυζαντινό αλλά... δημιούργημα του γνωστού Οθωμανού αρχιτέκτονα, Mimar Sinan, στον οποίο οφείλονται πολλά μουσουλμανικά κτίσματα σε όλη την Βαλκανική χερσόνησο.
Μάλιστα, όπως τόνισε ο Τούρκος καθηγητής, αν δεν υπήρχε ο φημισμένος Mimar Sinan σήμερα δεν
θα υπήρχε η Αγία Σοφία που δεσπόζει σε όλη την παλιά Κωνσταντινούπολη. Οι πρωτοφανείς αυτοί ισχυρισμοί του Τούρκου καθηγητή, έχουν προκαλέσει μεγάλη αίσθηση στην Τουρκία και πολλές εφημερίδες όπως η μεγάλης κυκλοφορίας Sabah, αναδημοσίευσε την είδηση με τον χαρακτηριστικό τίτλο, «Ayasofya hakinda sok iddia», δηλαδή, «Ισχυρισμός σοκ σχετικά με την Aγία Σοφία».
Ο Suphi Saatci στηρίζει τις παραλογές απόψεις του στην υπόθεση ότι κατά την διάρκεια της οθωμανικής περιόδου ο τρούλος της Αγιας Σοφιας είχε πάθει σοβαρές ζημιές και είχε καταρρεύσει από κάποιο σεισμό. Μετά την κατάρρευση, σύμφωνα με τους τουρκικούς ισχυρισμούς, ο Mimar Sinan με ένα μεγάλο γκρουπ από βοηθούς αρχιτέκτονες ξανάκτισε τον ναό και από τότε η Αγια Σοφια έχει την οθωμανική σφραγίδα του μεγάλου αυτού αρχιτέκτονα. Μόνο που ακόμα και σε αυτούς τους παραλόγους ισχυρισμούς που παρουσιάζουν την Αγία Σοφία σαν οθωμανικό κτίσμα, ξεχνούν να μας αναφέρουν ότι ο περίφημος Mimar Sinan είχε χριστιανική καταγωγή, κατά άλλους από ελληνορθόδοξη οικογένεια της Καππαδοκίας και κατά άλλους από Αρμένιους .
Οι τούρκικοι αυτοί ισχυρισμοί προσχωρούν και σε σύγκριση της Αγίας Σοφίας με το περίφημο τζαμί Σουλεϊμανιέ, που κτίστηκε απ τον Mimar Sinan την περίοδο του περίφημου Σουλεϊμαν του Μεγαλοπρεπή για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η ομοιότητα των τρούλων... αποδεικνύει την ορθότητα των απόψεων τους. Έτσι, σύμφωνα με την τούρκικη επιθεώρηση, η Αγία Σοφία δεν είναι ένα αθάνατο ελληνορθόδοξο βυζαντινό αρχιτεκτονικό κληροδότημα, αλλά καθαρά ένα οθωμανικό αρχιτεκτονικό αριστούργημα.
Επειδή κύριε Saatci δεν μας αρέσει να αφήνουμε αναπάντητες τις ανυπόστατες δηλώσεις που κάνετε κατά καιρούς όλοι εσείς οι... επιστήμονες, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε το νομοθετικό διάταγμα που κατοχύρωσε το Κογκρέσο.Στις 6 Ιουνίου 2012, το Κογκρέσο των ΗΠΑ με νομοθετικό διάταγμα υποχρέωνε τους Τούρκους να επιστρέψουν την Αγία Σοφία και άλλες εκκλησίες στο Πατριαρχείο στη Πόλη και να γίνει πάλι Ορθόδοξη εκκλησία γιατί, όπως έλεγαν οι Αμερικάνοι όλα τα κτήρια που χτίστηκαν από Ορθοδόξους για να είναι εκκλησίες τους, πρέπει να τους επιστραφούν και να απαγορευτεί να γίνουν τζαμιά ή μουσεία ή οτιδήποτε άλλο.
Ετσι λοιπόν με τις παραπάνω γελοιότητες η Αγία Σοφία είναι καθαρά ένα οθωμανικό αρχιτεκτονικό αριστούργημα.Δεν μας απαντάνε όμως στο πως ένας μουσουλμάνος αρχιτέκτων τόλμησε να κοσμήσει ένα μουσουλμανικό τέμενος με ψηφιδωτά χριστιανών αγίων τα οποία οι Τούρκοι κάλυψαν,όσα μπορούσαν βέβαια, με σοβάδες,οι οποίοι τώρα πέφτουν και τα αποκαλύπτουν !!!
Στις 16/11/2013 το Νο2 της κυβέρνησης Ερντογάν, και συγκεκριμένα ο αντιπρόεδρος Μπουλέντ Αρίντς δήλωσε:«Κοιτάμε την καημένη την Αγιά Σοφιά και ευχόμαστε να επιστρέψει στις καλές της ημέρες» και εισηγήθηκε να ξαναγίνει τζαμί.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Πριν κλείσω το παρόν άρθρο θέλω να αναφέρω ότι τα τελευταία χρόνια οι λεγόμενοι κρυπτοχριστιανοί της Τουρκίας δεν κρύβονται πλέον και έχουν αρχίσει εμφανώς πλέον να το λένε
και να βαπτίζονται.Μην ξεχνάμε ότι το 45% του σημερινού πληθυσμού της Τουρκίας (πλην Κούρδων) σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες έχει το Ελληνικό DNA (τα αρχαία ελληνικά φύλλα της Μ.Ασίας που ισλαμοποιήθησαν).Επειδή κατοικώ σε ακριτικό νησί έναντι της Ιωνίας μας (δεν την αποκαλώ Τουρκία) είμαι σε θέση να γνωρίζω ότι πολλοί Τούρκοι που το επισκέπτονται,ομολογούν ότι γνωρίζουν ότι είναι ελληνικής καταγωγής και μάλιστα προβαίνουν και σε αγορά χριστιανικών εικόνων !!!
Όλα τα προαναφερθέντα,εκτός των άλλων δείχνουν και τη σύγχυση που επικρατεί τόσο στους μουσουλμάνους όσο και στους εκμοντερνισθέντες Τούρκους,αφού αναγκάζονται εκ των πραγμάτων να δέχονται πράγματα ασυμβίβαστα,είτε με την μουσουλμανική θρησκεία είτε με την υλιστική αθεία του κεμαλισμού.
Οι Τούρκοι εκτός των παραπάνω γεγονότων που συμβαίνουν πρόσφατα,γνωρίζουν πολύ καλά και τις υπάρχουσες προφητείες περί διαμελισμού της Τουρκίας και επανόδου της Κωνσταντινούπολης στους Έλληνες,οπότε είναι απολύτως διαπιστωμένος ο πανικός για τα όσα θαυμαστά συμβαίνουν,αφού οι ίδιοι οι τουρκικοί θρύλοι λένε ότι τα σημάδια της διάλυσης της Τουρκίας θα φανερωθούν πρώτα στον θρυλικό ναό !!!!
Όλα αυτά δείχνουν για άλλη μια φορά πως ο μεγαλοπρεπής αυτός ναός,το αιώνιο σύμβολο της Ορθοδοξίας, προκαλούσε πάντα το δέος και οι θρύλοι του σκορπούν μέχρι σήμερα ένα μεγάλο μυστήριο για το θαυματουργό αυτό κτίσμα που περιμένει υπομονετικά την πνευματική του απελευθέρωση.
Αναμένωμεν την πραγματοποίηση !!!!
17/11/2013
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗΣ
ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΣΞ εα
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Περιοδικό ΤΡΙΤΟ ΜΑΤΙ τεύχος 214
-Αρθρα του συγγραφέα ΝΙΚΟΥ ΧΕΙΛΑΔΑΚΗ.
-http://www.sansimera.gr/articles/48
-http://www.apocalypsejohn.com/2013/07/oi-vretanoi-apetrepsan-na-ginei-ksana-h-agia-sofia-xristianikos-naos.html
-http://hellasxg.blogspot.com/2013/07/1918.html
-http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2012/11/blog-post_164.html#ixzz2kYNpebSB
-http://www.tovoion.com/products/
-http://www.pigizois.net/afieromata/leitourgia_stin_agia_sofia.htm
-http://www.dailymotion.com/video
-http://www.agioritikovima.gr/arxeio/22462-to-mutiko-pil
-http://www.youtube.com/watch?v=B-5fSICAXuU
-http://environmentalarchaeology.wordpress
-http://www.enromiosini.gr/arthrografia/
-http://yiorgosthalassis.blogspot.com/2013/04/t.html
-http://periergaa.blogspot.com/2013/05/blog-post_7192.html
-http://www.newsbomb.gr/ethnika/story/295554/dilosi---sok-i-agia-sofia-einai-toyrkiko-ktisma#ixzz2kqM9wM8b
-Προσωπικές πληροφορίες.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΕΔΩ